ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:10

چند را مطرح کرده و بر اساس آن ها نوع و کیفیت تکلیف را مشخص نموده اند. یکی از مهمترین آن ها قاعده لطف است که از دیرباز مورد توجه متکلّمان مسلمان بوده و در مباحث مختلف کلامی همانند ضرورت تکلیف، بعثت انبیا، نصب امامان، عصمت پیامبران و امامان و … کاربرد دارد. پیشینه بحث درباره قاعده لطف که از مسائل مورد اختلاف میان اشاعره و عدلیه است به قبل از عصر شیخ طوسی برمی گردد.

و لطف مقرّب آن است که مکلّف با آن لطف به انجام واجبات نزدیک تر گردیده و از ارتکاب محرّمات دورتر می شود، و تأثیری در تمکّن مکلّف نسبت به فعل نداشته، و در حدّی نباشد که از مکلّف سلب اختیار نماید.

علامه حلّی می فرماید: «اللطف هو مایکون المکلّف معه أقرب إلی فعل الطاعة وأبعد من فعل المعصیة، ولم یکن له حظّ فی التمکین، ولم یبلغ حدّ الإلجاء»؛(1) «لطف چیزی است که مکلف با آن به فعل طاعت نزدیک تر و از انجام معصیت دورتر می شود، و برای آن در تمکین کردن مکلف بهره ای نبوده و او را به حدّ اجبار نمی رساند».

این تعریف که از سوی علامه حلی ارائه شده جامع ترین تعریف برای لطف مقرّب است.

در اینجا چند تعریف برای این دو را که تحت عنوان مطلق لطف آورده شده است نقل می نماییم:

الف - «ما عنده یختار المکلّف الطاعة او یکون اقرب الی اختیارها، و لولاه لما کان اقرب الی اختیارها مع تمکنه فی الحالین»؛(2) «لطف عنایتی است که با وجود آن مکلف طاعت را اختیار کرده یا نزدیکتر به اختیار آن خواهدشد، که اگر آن لطف نباشد مکلف به اختیار طاعت نزدیکتر نخواهدبود، باوجود اختیار در هر دو صورت».

ب - «ما یختار المرء عنده واجباً أویجتنب عنده قبیحاً علی وجه لولاه لما اختار و لما اجتنب، او یکون اقرب الی اداء الواجب و اجتناب

ص:13

القبیح»؛(1) «لطف عنایتی است که انسان با آن اختیار واجب کرده یا عمل قبیحی را اجتناب می نماید، به صورتی که اگر آن لطف نبود، انسان اختیار واجب یا اجتناب قبیح نمی کرد. یا عنایتی است که با آن انسان نزدیک تر به انجام واجب و اجتناب فعل قبیح خواهد شد».

ج - «وهو مایقرب العبد إلی الطاعة و یبعده عن المعصیة، أو یختار عنده الطاعة»؛(2) «لطف عنایتی است از جانب خداوند که با آن عبد را به طاعت نزدیک کرده و از معصیت روی گردان می کند یا با آن لطف بنده اختیار اطاعت خواهد نمود».

یکون اقرب، لم یوصف بأکثر من انّه لطف وان کان المعلوم انّه یرتفع عنده القبیح سمّی عصمة»؛(1) «لطف به دو قسم تقسیم می شود؛ زیرا اگر هنگام لطف، واجب تحقق پذیرد و بدون آن تحقق نیابد آن را توفیق نامند. و اگر هنگام لطف، واجب تحقق نیابد ولی این لطف او را به واجب نزدیک تر سازد آن را لطف نامند. و اگر با آن قبیح مرتفع گردد آن را عصمت گویند».

دلیل اوّل: که غالباً از سوی متکلمان عدلیه ارائه شده مبتنی است بر مسأله مورد اختلاف بین اشاعره و عدلیه یعنی مسأله حسن و قبح عملی.

دلیل دوم: که از سوی شیخ مفید ردّ شده است بیشتر جنبه فلسفی دارد تا کلامی، و شبیه استدلالات حکما است، همانند استدلال ابن سینا درباره لزوم نبوّت.

بیان الملازمة انّ المکلِّف اذا علم انّ المکلّف لایطیع الّا باللطف فلو کلّفه من دونه کان ناقضاً لغرضه، کمن دعا غیره الی طعام و هو یعلم انّه لایجیبه الّا اذا فعل معه نوعاً من التّأدّب، فاذا لم یفعل الداعی ذلک النوع من التأدّب کان ناقضاً لغرضه، فوجوب اللطف یستلزم تحصیل الغرض»؛(1) «لطف واجب است به خلاف نظر اشاعره. و دلیل بر وجوب آن این که به لطف هدف خداوند در خارج تحقق پیدا می کند و لذا واجب است تا نقض غرض لازم نیاید.

بیان این لازمه آن که: تکلیف کننده اگر بداند که مکلّف بدون لطف در حقّ او مطیع نخواهدبود و در عین حال بدون آن او را تکلیف نماید نقض غرض کرده است، همانند کسی که شخصی را به طعامی دعوت می کند و می داند که اگر نوعی ملاطفت و تأدّب در حق او انجام ندهد دعوتش را اجابت نخواهدکرد، حال اگر این داعی این ملاطفت را انجام ندهد نقض غرض خود کرده است پس وجوب لطف مستلزم تحصیل غرض است».

شیخ مفیدقدس سره در کتاب «اوائل المقالات» به این مطلب اشاره نموده است آنجا که می فرماید: «انّ ما اوجبه اصحاب اللطف من اللطف، انّما وجب من جهة الجود و الکرم لامن حیث ظنّوا … »؛(1) «همانا آنچه را که اصحاب لطف از لطف واجب کرده اند واجب شدنش به مقتضی جود و کرم مطلق الهی است نه از آن جهتی که دیگران گمان کرده اند».

أجلّ و أعظم من أن یترک الأرض بغیر امام»؛(1) «همانا خداوند جلّ و عزّ جلیل تر و عظیم تر از آن است که زمین را بدون امام رها کند».

شیخ شهاب الدین سهروردی رئیس مکتب اشراق نیز به این مطلب مهم اشاره کرده و در آغاز کتاب (حکمة الاشراق) به بحث از رهبر و اقسام آن پرداخته و بر طبق مبانی اشراقی خویش شرایط کسی را که می تواند رئیس و مربّی جامعه باشد بیان داشته و می گوید: « … العالم ما خلا قطّ عن الحکمة، و عن شخص قائم بها، عنده الحجج و البیّنات، و هو خلیفةاللَّه فی أرضه، و هکذا یکون مادامت السموات و الارض … فان اتّفق فی الوقت متوغّل فی التألّه و البحث فله الرئاسة، و هو خلیفة اللَّه … و لایخلو الارض عن متوغّل فی التألّه أبداً … ولست أعنی بهذه الرئاسة التّغلّب، بل قدیکون الامام المتألّه مستولیاً ظاهراً مکشوفاً، و قدیکون خفیّاً، و هوالذی سمّاه الکافّة «القطب»، فله الرئاسة و ان کان فی غایةالخمول. و اذا کانت السیاسة بیده کان الزمان نوریّاً … »؛(2) «جهان هیچ گاه از حکمت و از وجود کسی که قائم به حکمت باشد و حجت ها و نشانه های خداوند نزد او باشد،خالی نبوده است. و این چنین کسی خلیفه خداست در زمین، و تا زمین و آسمان برپاست چنین خواهد بود … پس در هر زمان اگر چنین شخصی باشد که خدایی و نمونه کامل علم و عمل است ریاست جامعه با اوست و او خلیفه خداست در روی زمین، و زمین هیچ گاه از چنین انسانی خالی نخواهدبود … این که می گوییم ریاست با اوست مقصودم به

ص:19

الزام حکومت ظاهری او نیست، بلکه گاه امامِ خدایی حکومت تشکیل می دهد و آشکار است و مبسوط الید، و گاه در نهایت پنهانی (غیبت) به سر می برد. و این امام همان کسی است که مردم او را قطب زمان «ولیّ عصر» می نامند. ریاست جامعه با این انسان است، اگرچه نشانی از او در دست نباشد. البته اگر این رئیس ظاهر باشد و در رأس حکومت قرار گیرد زمان نورانی خواهد بود».

این که ایشان امام متألّه را حتی در زمان پنهانی رئیس جامعه می داند قابل انطباق با اعتقادات و جهان بینی شیعی است؛ زیرا در تفکر اعتقادی شیعی ریاست جامعه در عصر غیبت نیز با امام عصرعلیه السلام است، و ولیّ امر واقعی اوست، منتهی این ریاست و ولایت به دست نایبان عام سپرده شده است، و از طریق نیابت عامه اعمال می شود. این است که مردم ما خود را در نهایت تحت ولایت امام عصرعلیه السلام و قیمومیّت شرعی آن امام می دانند.

خواجه نصیر الدین طوسی می فرماید: «انحصار اللطف فیه معلوم للعقلاء، و وجوده لطف، و تصرّفه لطف آخر، و عدمه منّا»؛(1) «در نزد خردمندان روشن است که لطف الهی - پس از فرستادن پیامبرصلی الله علیه وآله - منحصر است در تعیین امام، و وجود امام به خودی خود لطف است از سوی خداوند، و تصرّف او در امور لطفی دیگر است، و غیبت او مربوط به خود ماست».

برخی از آن ها اشاره می کنیم:

2 - محقق تستری در کتاب «کشف القناع» می فرماید: «الثالث من وجوه الاجماع ان یستکشف عقلاً رأی الامام علیه السلام من اتفاق من عداه من العلماء علی حکم، و عدم ردّهم عنه، نظراً الی قاعدة اللطف التی لأجلها وجب علی اللَّه نصب الحجة المتّصف بالعلم و العصمة، فانّ من أعظم فوائده حفظ الحقّ و تمییزه من الباطل کی لایضیع بخفائه و یرتفع عن أهله او یشتبه بغیره، و تلقینهم طریقاً یتمکّن العلماء و غیرهم من الوصول الیه، و منعهم و تثبیتهم عن الباطل أوّلاً، او ردّهم عنه اذا أجمعوا علیه»؛(1) «سوم از وجوه اجماع این است که عقلاً رأی امام کشف شود از اتفاق مجموع علما بر حکمی غیر از امام علیه السلام در صورتی که آن ها را ردّ نکرده باشد به جهت قاعده لطف که به توسط آن خداوند حجتی عالم و معصوم را نصب کرده و از فوائد او حفظ حقّ و تمییز حق از باطل است تا حق به جهت خفای او ضایع نشده و از اهلش مرتفع نشود و یا این که حق به غیر آن مشتبه نگردد. و از طرف دیگر مردم را به راهی که برای علما و غیر علما ممکن الوصول باشد تلقین کرده و از باطل منع و دور نموده است و در صورتی که بر آن اجماع و اتفاق کردند آن ها را بازگردانند».

3 - شیخ کراجکی می گوید: «کثیراً یقول المخالفون: اذا کنتم قدوجدتم السبیل الی علم تحتاجونه من الفتاوی المحفوظة عن الأئمة المتقدمین، فقد استغنیتم بذلک عن امام الزمان. فأجاب الی فائدة وجوده أیضاً بانّه یکون من وراء العلماء و شاهداً لأحوالهم، عالماً بأخبارهم، ان غلطوا هداهم، أو نسوا ذکّرهم»؛(2) «جماعت زیادی از مخالفین می گویند: اگر شما راهی برای

ص:22

رسیدن به علمی که به آن احتیاج است از فتاوای حفظ شده از ائمه دارید، پس دیگر از وجود امام بی نیاز شده و به وجود آن احتیاج ندارید. او در جواب مخالفین اشاره به فائده وجود امام کرده و می گوید: امام علیه السلام در پشت سر علما بوده و شاهد بر احوال آن ها است و از خبرهای آن ها آگاه است، لذا اگر به غلط و اشتباه عمل کنند آن ها را هدایت کرده و اگر حکمی را فراموش کنند آن ها را تذکّر دهد».

4 - محقق داماد می فرماید: «ومن ضروب الانتفاعات أن یکون حافظاً لأحکامهم الدینیّة علی وجه الارض عند تشعّب آرائهم و اختلاف أهوائهم، و مستنداً لحجیّة اجماع أهل الحلّ و العقد، فانّه عجّل اللَّه تعالی فرجه لایتفرّد بقول، بل من الرحمة أن یکون من المجتهدین من یوافق رأیه رأی امام عصره و صاحب أمره، یطابق قوله قوله»؛(1) «از انواع بهره هایی که از وجود امام زمان علیه السلام برده می شود این که او حافظ احکام دینی بر روی زمین است، هنگامی که آراء علما پراکنده گشته و هواهای آن ها مختلف گردد. و همچنین وجود او مستندی است برای اجماع و اتفاق اهل حلّ و عقد، زیرا آن حضرت علیه السلام هیچ گاه متفرّد به رأیی نمی شود بلکه از رحمت اوست که از میان مجتهدین کسانی باشند که رأی شان موافق با رأی امام زمان و صاحب امرش بوده و قولش مطابق با قول او باشد».

5 - شریف العلما می فرماید: «فانّ وجود الامام فی زمن الغیبة لطف قطعاً، و من ذلک حفظ الشریعة و ردّ المجمعین علی الباطل و ارشادهم الی الحقّ»؛(2) «قطعاً وجود امام در زمان غیبت لطف است که از جمله لطف او حفظ

ص:23

شریعت و ردّ اتفاق کنندگان بر باطل و ارشاد آن ها به سوی حقّ است».

الجوارح و الحواسّ. قلت او لیس فی هذه الجوارح غنی عن القلب؟ فقال لا. قلت و کیف ذلک و هی صحیحة سلیمة؟ قال یا بنیّ انّ الجوارح اذا شکّت فی شی ء شمّته او رأته او ذاقته او سمعته ردّته الی القلب فیستیقن الیقین و یبطل الشک. قال هشام: فقلت له: فانّما اقام اللَّه القلب لشکّ الجوارح؟ قال نعم. قلت: لابد من القلب و الاّ لم تستیقن الجوارح؟ قال نعم. فقلت له یا ابامروان فاللَّه تبارک و تعالی لم یترک جوارحک حتی جعل لها اماماً یصحّح لها الصحیح و یتیقّن به ما شکّ فیه و یترک هذا الخلق کلّهم فی حیرتهم و شکّهم و اختلافهم لا یقیم لهم اماماً یردّون الیه شکّهم و حیرتهم و یقیم لک اماماً یردّون الیه شکّهم و حیرتهم و یقیم لک اماماً لجوارحک تردّ الیه حیرتک و شکّک؟ قال: فسکت و لم یقل لی شیئاً … قال فضحک ابو عبداللَّه علیه السلام و قال: یا هشام: من علمّک هذا؟ قلت: شی ء اخذته منک و ألّفته. فقال: هذا واللَّه مکتوب فی صحف ابراهیم و موسی»؛(1)

«جمعی از اصحاب که حمران بن اعین و محمّد ابن نعمان و هشام ابن سالم و طیار در میانشان بودند خدمت امام صادق علیه السلام بودند و جمع دیگری در اطراف هشام بن حکم که تازه جوانی بود نیز حضور داشتند.

امام صادق علیه السلام فرمود: ای هشام! گزارش نمی دهی از مباحثه خود با عمروبن عبید که چه کردی و چگونه از او سؤال نمودی؟ عرض کرد: جلالت شما مرا می گیرد و شرم دارم و زبانم نزد شما به کار نمی افتد. امام صادق 7 فرمود: چون به شما امری نمودم بجا آرید. هشام عرض کرد: وضع عمروبن عبید و مجلس مسجد بصره او به

ص:25

من خبر رسید، بر من گران آمد، به سویش رهسپار شدم، روز جمعه ای وارد بصره شدم و به مسجد آنجا درآمدم. جماعت بسیاری را دیدم که حلقه زده و عمروبن عبید در میان آن ها است، جامه پشمینه سیاهی به کمر بسته و عبایی به دوش انداخته و مردم از او سؤال می کردند. از مردم راه خواستم به من راه دادند تا در آخر مردم به زانو نشستم. آن گاه گفتم: ای مرد دانشمند من مردی غریبم اجازه دهید مسأله ای بپرسم. گفت: آری. گفتم: شما چشم دارید؟ گفت: پسر جانم این چه سؤالی است، چیزی را که می بینی چگونه از آن سؤال می کنی؟! گفتم: سؤال من همین طور است. گفت: بپرس پسر جانم، اگرچه پرسشت احمقانه است. گفتم: شما جواب همان را بفرمایید. گفت بپرس. گفتم: شما چشم دارید؟ گفت: آری. گفتم: با آن چکار می کنید؟ گفت: با آن رنگ ها و اشخاص را می بینم. گفتم: بینی دارید؟ گفت: آری. گفتم: با آن چه می کنی: گفت: با آن می بویم. گفتم: دهان دارید؟ گفت: آری. گفتم: با آن چه می کنی: گفت: با آن مزه را می چشم. گفتم: گوش دارید؟ گفت: آری. گفتم: با آن چه می کنی: گفت: با آن صداها را می شنوم. گفتم: شما قلب دارید؟ گفت: آری. گفتم: با آن چه می کنی: گفت: با آن هرچه بر اعضا و حواسم درآید تشخیص می دهم. گفتم: مگر با وجود این اعضا از آن بی نیازی نداری؟ گفت: پسر جانم، هرگاه اعضای بدن در چیزی که ببوید یا ببیند یا بچشد یا بشنود تردید کند آن را به قلب ارجاع دهد، تا تردیدش برود و یقین حاصل کند. من گفتم: پس خدا قلب را برای رفع تردید اعضا گذاشته است؟ گفت: آری. گفتم: قلب لازم است وگرنه برای اعضا یقین نباشد؟ گفت آری. گفتم: ای ابا مروان خدای تبارک و تعالی که اعضای تو را بدون امامی که صحیح را تشخیص دهد و تردید را متیقن کند

ص:26

وانگذاشته، این همه مخلوق را در سرگردانی و تردید و اختلاف واگذارد و برای ایشان امامی که در تردید و سرگردانی خود به او رجوع کنند قرار نداده، در صورتی که برای اعضای تو امامی قرار داده که حیرت و تردیدت را به او ارجاع دهی؟ او ساکت شد و به من جوابی نداد. حضرت صادق علیه السلام خندید و فرمود: این را چه کسی به تو آموخت؟ عرض کردم: آنچه از شما شنیده بودم را منظم کردم. فرمود: به خدا سوگند این مطالب در صحف ابراهیم و موسی می باشد».

حضرتِ خاتم الانبیاء محمدصلی الله علیه وآله اعتقاد به این رابطه پیدا ننمودند. امّا مذهب تشیع تنها مذهبی است که ولو معتقد به ختم نبوّت در پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله است، ولکن ولایت که رابطه هدایت و تکمیل است را بعد از رسول خدا بین انسان و خداوند قطع نمی داند».(1)

علامه طباطبایی می فرماید: «امام کسی است که انسان را به امر ملکوتی که همراه اوست هدایت می کند، پس امامت به حسب باطن نوعِ ولایتی است بر مردم در اعمالشان، و هدایت امامت همان ایصال به مطلوب است به امر خداوند، نه مجرّد ارائه راه که شأن و مقام نبیّ و رسول است».(2)

ایشان در جایی دیگر بر این معنا به آیه شریفه: «وَجَعَلْناهُمْ أَئِمَةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا» (3) و یا به آیه: «وَجَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا» (4) استدلال کرده اند.

ایشان در ذیل آیه اوّل می گوید: «ضمیر در جعلناهم به ابراهیم و اسحاق و یعقوب برمی گردد. و ظاهر قول خداوند: «ائمة یهدون بأمرنا» آن است که هدایت به امر جاری مجری مفسِّر برای معنای امامت است … و این هدایت جعل شده از شؤون امامت به معنای ارائه راه نیست؛ زیرا خداوند سبحان حضرت ابراهیم علیه السلام را بعد از اعطای نبوت به مقام امامت رسانید … و نبوت منفکّ از هدایت به معنای ارائه راه نیست، پس معنایی برای امامت در این آیه غیر از رساندن به مطلوب نمی ماند که همانا نوعی تصرّف تکوینی در نفوس است به قرار دادن آن ها را در مسیر کمال و نقل آن ها از موقفی معنوی به

ص:28

موقفی دیگر. و در صورتی که مراد به هدایت و امامت در این آیه تکوینی و عمل باطنی است، مراد به امری که به آن هدایت انجام می گیرد امر تشریعی اعتباری نخواهدبود؛ بلکه مراد به امر در این آیه چیزی است که قول خداوند متعال: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ فَسُبْحانَ الَّذی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ» (1) آن را تفسیر می کند. پس مراد به امر، فیوضات معنوی و مقامات باطنی است که مؤمنین به آن ها به توسط اعمال صالحه هدایت پیدا می نمایند، و با رحمت خداوند به آن ها متلبّس می گردند … پس امام همان رابط بین مردم و بین پروردگارشان در اعطای فیوضات باطنی و گرفتن آن ها از خداوند متعال است … ».(2)

حقیقت اشاره نموده و می فرماید: «وَما مُحَمَّدٌ إِلّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُل أَفَإِتْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُم عَلَی أَعْقابِکُمْ وَمَنْ یَنْقَلِبْ عَلَی عَقَبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّاللَّهَ شَیْئاً وَسَیَجْزی اللَّهُ الشّاکِرِینَ»؛(1) «محمّد نیست مگر پیامبری از جانب خداوند که پیش از او پیامبرانی بودند و از این جهان درگذشتند اگر او نیز به مرگ یا شهادت درگذرد شما باز به دین جاهلیت باز خواهید گشت؟ پس هر کس مرتد شود به خدا ضرری نخواهد رسانید، خود را به زیان انداخته و هر کس شکر نعمت دین گذارد و در اسلام پایدار بماند البته خداوند جزای نیک اعمال به شکرگزاران عطا خواهدکرد».

جامعه شیعی با اعتقاد به وجود امام برای خود هیچ گاه احساس غربت نکرده بلکه دائماً در انتظاری سازنده به سر می برد که این خود در بقاء مذهب و مکتب بسیار مؤثّر است.

در نهضت استقلال هند از استعمار انگلستان می بینیم با وجود این که گاندی رهبر این نهضت از طرف دولت مستعمره انگلستان در زندان به سر می برد ولی روح عدم همکاری با دولت استعمار در میان مردم هند با نشاط هرچه بیشتر ادامه داشت؛ زیرا ملت هند ولو رهبر خود را نمی دیدند ولی افکار و روح بلند او را به جهت زنده بودن نفوذ و قدرت معنویش که سبب یکپارچگی ملّت هند بر علیه استعمار شد در میان خود احساس می کردند.

در جنگ جهانی دوم هنگام محاصره شهر لنینگراد به واسطه لشکر آلمان نازی با وجود شدت سرما و قحطی و مردن جمعیت زیادی در هر روز، مردم

ص:30

شهر در مقابل دشمن مقاومت می نمودند و این به جهت وجود رهبری مقتدر در میان مردم بود که هرچند او را نمی دیدند، لکن با اعتقاد به وجود او پیام هایش را از رادیو گوش می دادند و این خود سبب ایجاد روحیه مقاومت در میان لشکریان می شد. و لکن به مجرّد این که خبر مرگ رهبر خود را شنیدند همگی تسلیم شده و دشمن شهر را به تصرف خود درمی آورد.

و این درست بر خلاف مکتب های فلسفی است؛ زیرا فیلسوف تنها درصدد ابداع نظریه و طرح آن در جوامع است، بدون آن که به فکر پیاده نمودن آن در عالم خارج و مجسّد نمودن آن باشد، و لذا نظریه او از مستوای فکر و نظر تعدّی نمی کند. به خلاف ادیان الهی که اگر عقیده و شریعتی را ترسیم می نمایند درصدد پیاده کردن آن در خارج و الگو دادن به بشریت برای رسیدن به آن عقائد و شریعت می باشند.

قرآن کریم به طور وضوح از عامل الگو و رهبر و تأثیرگذاری آن سخن به میان آورده است آنجا که می فرماید: «لَّقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کانَ یَرْجُوااللَّهَ وَالْیَوْمَ الْأَخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً»؛(1) «البته برای شما در اقتدای به رسول خدا (چه در صبر و مقاومت با دشمن و چه دیگر اوصاف و افعال نیکو) خیر و سعادت بسیار است برای آن کس که به ثواب خدا و روز قیامت امیدوار باشد و یاد خدا بسیار کند.»

این الگو دهی اختصاصی به پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله ندارد، بلکه تمام انبیای الهی الگو و اسوه برای بشر اند.

خداوند متعال می فرماید: «قَدْ کانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْرَاهِیمَ وَالَّذِینَ مَعَهُ»؛(2) «هرآینه ابراهیم و همراهان او الگوی خوبی برای شمایند».

الگو دهی در تمام زمینه ها داشته باشند.و لذا در نهج البلاغه می خوانیم:

«اللّهمّ بلی لاتخلو الارض من قائم للَّه بحجّة، امّا ظاهراً مشهوداً أو خائفاً مغموراً لئلا تبطل حجج اللَّه و بیّناته، و کم ذا؟ و أین اولئک؟ اولئک واللَّه الاقلّون عدداً و الأعظمون عنداللَّه قدراً، یحفظ اللَّه بهم حججه و بیّناته حتّی یودعوها نظرائهم و یوزعوها فی قلوب اشباههم. هجم بهم العلم علی حقیقة البصیرة، و باشروا روح الیقین، و استلانوا مااسترعره المتروفون، و انسوا بما استوحش منه الجاهلون، و صحبوا الدنیا بأبدان ارواحها معلّقة بالمحلّ الأعلی، اولئک خلفاء اللَّه فی ارضه و الدعاة الی دینه، آه آه شوقاً الی رؤیتهم … »؛(1) «بارخدایا! بلی زمین تهی نمی ماند از کسی که حجت بر پای خداست، یا پایدار و شناخته شده است و یا ترسان و پنهان از دیده هاست تا حجّت خدا باطل نشود و نشانه هایش از میان نرود. و اینان چندند و کجا جای دارند؟ به خدا سوگند اندک به شمارند و نزد خدا بزرگ مقدار، خدا حجّت ها و نشانه های خود را به آنان نگاه می دارد تا به همانندهای خویشش بسپارد و در دلهای خویشش بکارند. دانش، نور حقیقت بینی را بر آنان تافته و آنان روح یقین را دریافته، و آنچه را ناز پروردگان دشوار دیده اند آسان پذیرفته اند و بدانچه نادانان از آن رمیده اند خو گرفته، و همنشین دنیایند با تن ها، و جان هایشان مربوط است به ملکوت اعلی. اینان خدا را در زمینش جانشین اند و مردم را به دین او می خوانند. وه که چه آرزومند دیدار آنانم».

ص:33

از این آیات استفاده می شود که کتاب خدا اگرچه امام است از آن جهت که صامت و ساکت است کافی نیست و لذا به امام ناطق نیاز دارد.

رسول خدا فرمود: «انّی قدترکت فیکم الثقلین احدهما اکبر من الآخر: کتاب اللَّه و عترتی … »؛(1) «همانا من در میان شما دو شی ء گران بها می گذارم، یکی از آن دو از دیگری بزرگ تر است: کتاب خدا و عترتم … ».

داشتن آن را به دو صورت می توان تصویر کرد:

1 - با مراجعه به سایر تمایلات فطری و غریزی روشن می شود که همگی ناظر به واقعیات و کاشف از آن هاست و امور خیالی نیست به دلیل قاعده: (حکم الامثال فیمایجوز و فیما لایجوز واحد)، به این بیان که اگر این تمایل واقعیت ندارد سایر تمایلات نیز واقعیت ندارد و اگر سایر تمایلات واقعیت دارد این تمایل نیز واقعیت دارد.

2 - محبّت و عشق و میل انسان به کمال مطلق و انسان کامل معصوم از امور ذات الاضافه است و تحقق آن بدون تحقق مضاف الیه ممکن نیست، پس اگر این میل و عشق در انسان وجود دارد متعلق و مضاف الیه آن نیز بالفعل موجود است.

مرحوم شهید مطهری نیز به همین دلیل بر ضرورت بقاء و ادامه حیات برای انسان و ضرورت حیات در عالم دیگر استدلال نموده است. ما نیز به همین دلیل می توانیم بر ضرورت حکومت عدل توحیدی عالمی استدلال نماییم که در بحث «فلسفه حکومت عدل جهانی توحیدی» به آن اشاره نمودیم.

ص:37

موجود به دو قسم واحد و کثیر تقسیم شده وغیریت از احکام کثرت است که به دو گونه ذاتی و غیر ذاتی منقسم می شود. و غیریّت ذاتی که همان تقابل است به چهار قسم تقسیم می گردد، وحدت حقیقی، جمیع این اقسام و از آن جمله جمیع متقابلات و حتی اموری را که از تناقض برخوردار هستند فرا می گیرد.

الهی مقتضی صورتی اعتدالی است که در آن وحدت ذاتی و یا کثرت امکانی بر یکدیگر غلبه نداشته باشند، تا آن که بتواند برای حق مظهری از جهت اسماء تفصیلیه و وحدت حقیقیه آن باشد. و آن صورت اعتدال که از عدالت کبری برخوردار است همان انسان کامل است که احاطه بر جمیع مراتب مطلقه ذاتی و مقیّده کونی دارد و از یک سو به واحدیّت که در دایره عالم الوهیت و فوق آن است مرتبط است و از دیگر سو به عالم طبیعت وابسته است.

انسان کامل از جهت اوّل دو قوس نزول و صعود را پی نهاده و به مصداق: «ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی (1) به مقام قرب نهایی بار یافته و از این طریق به دلیل وساطتی که در اعطای فیض به ماسوی دارد مظهر ربوبیّت حقّ شده است.

امام باقرعلیه السلام با توجه به این مقام است که در تفسیر آیه کریمه: «وَللَّهِ الْاَسْماءُ الْحُسْنی (2) می فرماید: «نحن الأسماء الحسنی التی لایقبل اللَّه من العباد عملاً إلّا بمعرفتنا»؛(3) «ما همان اسماء حسنی هستیم که خداوند هیچ عملی را بدون معرفت ما قبول نمی کند».

از سوی دیگر انسان کامل به مصداق: «أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ» (4) در عالم طبیعت به سر برده و با دیگران اکل و مشی نموده و بر عبودیت و بندگی خود افتخار می نماید.

گستره و سعه انسان کامل نسبت به جمیع مراتب، دلیل واضح این گفتار

ص:40

مولی الموحدین امام علی علیه السلام است که: «ما للَّه آیة اکبر منّی» (1)یعنی خدای را آیت و نشانی بزرگ تر و برتر از من نیست.

قابلیّت انسان برای پذیرش و بُعد متقابل موجب شده است تا برخی از آدمیان در نهایت شرافت و اوج ظهور قرار گرفته و برخی دیگر در پایین ترین و نازلترین مراتب واقع شوند.

یکی چون پیامبر خاتم به لحاظ وحدت و اطلاق خود صدرنشین کائنات می گردد، و دیگری چون ابوجهل به نازلترین درکات سقوط می کند.

از آن جهت که هر نامی دارای مظهر است، «وَلَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْی ءٌ» از اسماء خداوند سبحان است، انسان کامل به دلیل جامعیّت بی مانند خود، مظهر این اسم شریف می باشد لذا در حضرات دیگر مانندی ندارد.

از احتجاجی که هشام بن حکم با عمروبن عبید دارد می توان این نظر را که وحدت عالم به انسان کامل حاصل می شود استفاده نمود؛ زیرا او در این احتجاج از امام به منزله قلبی یاد می کند که عهده دار پیوند و اتصال اعضا و اجزاء پراکنده یک بدن واحد و تنظیم کننده ادراک های قوای ادراکی آن است. و امام با تأیید خود بر برهان او صحّه می گذارد.(2)

آیت اللَّه حسن زاده آملی در ارتباط با این دلیل می فرماید: «بر مبنای تحقیق اهل شهود که واحد شخصی بودن وجود است هرجا که سلطان بودن

ص:41

وجود است هرجا که سلطان وجود نزول اجلال فرمود عساکر اسما و صفاتش در معیّت او بوده بلکه در زیر عَلَم عزّت او سبحانه می باشند …

اسمای حسنی که خارج از حدّ احصایند تعیّنات شئون الهی و خصوصیات نسب علمیه و صور عینیه او هستند که عین ظاهر او سبحانه و شأن باطن او تعالی شأنه است چه این که حقّ حسب عین احدی و به حسب اسماء کثیر است، و کون در لسان صدق این فریق جمع بین آن دو است، و انسان کامل که جامع آثار کلّ اسماء است کون جامع است که مرآت جامعه بین صفات قدم و حدثان یعنی برزخ بین وجوب و امکان است.

تجلّی حقّ متحقّق به کمال ذاتی متوقّف بر ظهور است هرچند به حسب ذاتش منزه از استکمال به مصالح و اغراض و غنی از عالمین است. و مظهر اتمّ آن مربوط به اسم شریف اللَّه است که قبله و قدوه جمیع اسماء و غایت حرکت وجودی و ایجادی و کمال عالم کون طبیعی، و مقصد نهایی قوافل نشأة عنصری اعنی انسان کامل است که آخر مظاهر است و از اینجا غرض و سرّ یاد شده حاصل می گردد فافهم».(1)

و نیز در جایی دیگر می فرماید: «اهل تحقیق بر مبنای رصین وحدت شخصی وجود بر این عقیدت راسخ اند که مراتب تمامی موجودات در قوس نزول از تعیّنات نفس رحمانی و حقیقت ولایت است، و در قوس صعود حقیقت انسان کامل دارای جمیع مظاهر و جامع جمیع مراتب است. پس تمام حقایق عقلانیه و دقایق برزخیه آن ها که گاهی به عقل و گاهی به شجره و گاهی به

ص:42

کتاب مستور، به عبارات و اسامی مختلفه مذکور می شود تماماً نفس حقیقت انسان کامل است که بر حسب هر درجه ای از درجات، تعیّن خاص و اسم مخصوص حاصل نموده، و بدین جهت حقیقت انسان کامل را جائز است که آثار تمامی آن تعیّنات را به حقیقت خود اسناد دهد».(1)

ابن فناری در فصل پنجم تمهید جمله ای از کتاب (مصباح الانس) در این جهت نقل کرده که به گوشه ای از آن اشاره می کنیم:

وی پس از تقدیم چند اصل در امکان این که یک شیی ء به دو اعتبار مظهر و ظاهر می شود می گوید: «فالانسان الکامل مظهر له من حیث الاسم الجامع، و لذا کان له نصیب من شأن مولاه، فاذا تحقّق بمظهریة الاسم الجامع کان التروح من بعض حقائقه اللازمة، فیظهر فی صور کثیرة من غیر تقیید و انحصار، فیصدق تلک الصور علیه و یتصادق لاتحاد عینه، کما یتعدّد لاختلاف صوره»؛(2) «انسان کامل مظهر خداوند از حیث اسم جامع است و لذا برای او بهره ای از شأن مولایش می باشد. و هنگامی که به مظهریّت اسم جامع تحقق پیدا نمود از بعض حقایق لازم خداوند متأثّر خواهدشد، و لذا به صورت های گوناگونی ظهور پیدا می کند بدون هیچ قید و انحصاری، و آن صور بر او صدق کرده هردو بر یکدیگر تصادق دارند به جهت اتحاد عینش، همان گونه که به جهت اختلاف صورش با یکدیگر تعدد پیدا می کنند».

و نیز صدرالمتألهین در کتاب مفاتیح می گوید: «انّ الانسان الکامل حقیقة واحدة،و له آطوار و مقامات و درجات کثیرة فی القیود، و له بحسب کلّ

ص:43

طور و مقام اسم خاصّ»؛ «انسان کامل حقیقت واحدی است، و برای او طور ها و مقامات و درجات زیادی در قیود است. و برای او به حسب هرطور و مقامی اسم خاص است».

و نیز در جایی دیگر می فرماید: «النفس الانسانیّة من شأنها أن تبلغ الی درجة یکون جمیع الموجودات أجزاء ذاتها، و تکون قوّتها ساریة فی الجمیع، و یکون وجودها غایة الکون و الخلیفة»؛ «نفس انسانی به حدّی است که شأنیّت رسیدن به درجه ای را دارد که جمیع موجودات اجزای او باشند، و قوّت او جاری در جمیع موجودات شود، و نیز وجود او غایت و هدف عالم و خلایق گردد».

و نیز در موضع دیگر می گوید: «واعلم انّ الباری تعالی وحدانی الذات فی اوّل الأوّلین، و خلیفة اللَّه مرآتی الذات فی آخر الآخرین، کما بدأکم تعودون. فاللَّه سبحانه ربّ الأرض و السماء، و خلیفةاللَّه مرآة یظهر فیها الأسماء، و یری بها صور جمیع الأشیاء»؛ «و بدان که خداوند باری تعالی وحدانی الذات در اوّل الاوّلین، و خلیفة اللَّه و مرآتی الذات در آخر الآخرین است، همان گونه که قرآن می فرماید: «کَما بَدَأُکُمْ تَعُودُونَ» (1) پس خداوند سبحان ربّ زمین و آسمان است، و خلیفةاللَّه آینه ای است که اسماء الهی در آن ظهور پیدا کرده و جمیع صور اشیاء به آن دیده می شود».

ص:44

ثانیاً: چنین نیست که تصوّر غایت فعل سبب انجام آن گردد، زیرا علم خداوند از سنخ علم حصولی که ملازم با تصوّر مفاهیم باشد، نیست؛ بلکه ذات الهی به گونه ای است که به دلیل کمال مطلق خود مقتضی رساندن مخلوقات خود به کمال مطلوب آن ها می باشد.

بدین ترتیب مقصود ما از غایت مند بودن فعل خداوند این است که فعل او مشتمل بر مصالح و منافعی است که به مخلوقات او بازمی گردد و چنین نیست که انجام و ترک آن به لحاظ منافع آفریدگار او علی السویّة باشد. از این رو، غایت در افعال الهی غایت فعل است نه غایت فاعل؛ زیرا ذات خداوند کامل مطلق و غنی است و هیچ غایتی برای آن قابل تصوّر نیست.

می دانند که در نتیجه در باب افعال الهی طبق نظر عرفا علّت غایی و فاعلی یکی است که همان خداوند متعال باشد و به تعبیر دیگر وحدت فاعل و غایت.(1)

مثلاً گیاه در قوس نزول مقدمه است، برای وجود حیوان، و حیوان مقدمه است، برای وجود انسان؛ زیرا انسان اشرف از حیوان است. ولی در قوس صعود، انسان به منزله ثمره و غایت برای وجود حیوان است، و حیوان نیز به منزله ثمره و نتیجه برای گیاه و گیاه نیز به منزله ثمره برای جماد می باشد.

و نیز در حکمت متعالیه ثابت شده که نتیجه، علّتِ فاعلیت فاعل است. و به عبارت دیگر: علّت غایی مؤخّر در وجود و مقدّم در تصوّر است و غایت نیز به وجود علمیش مبدأ برای فاعلیّت فاعل است.(1)

بنابراین هرگاه در عالم خلقت، انسانی نباشد خلقت حیوان و وجود او لغو است. و همچنین اگر حیوان موجود نباشد خلقت گیاه لغو است و همچنین …

حیوان است، و حیوان نیز ثمره وجود گیاه، و گیاه نیز ثمره وجود جماد، همچنین است نسبت به افراد انسان، زیرا انسان درختی است که میوه آن وجود انسان کامل است، و او کسی نیست جز وجود حضرت حجّت (عجّل اللَّه تعالی فرجه الشریف). و همان طور که خلقت درخت برای میوه دادن است نه به عکس همچنین هدف از خلقت افراد انسان همان انسان کامل است نه به عکس.

و لذا در روایات می خوانیم: «لو بقیت الارض بغیر امام لساخت»؛(1) «اگر زمین بدون امام شود هرآینه دگرگون خواهدشد»

پس پیامبر اسلام محمّدصلی الله علیه وآله اگرچه از اولاد آدم و ذریّه اوست ولی در واقع حضرت آدم علیه السلام برای او خلق شده نه به عکس؛ زیرا حضرت خاتم در قوس صعود اشرف و افضل از حضرت آدم علیه السلام است. و به تعبیر دیگر حضرت خاتم الانبیاء محمدصلی الله علیه وآله به منزله ذی المقدمه و ثمره، و حضرت آدم علیه السلام به منزله مقدمه و درختی است برای حضرت خاتم صلی الله علیه وآله.

لازم به تذکّر است که بدانیم این بیان منافاتی با این که گفته می شود که انبیا برای هدایت بشر مبعوث شده اند ندارد؛ زیرا بعثت انبیا برای هدایت بشر صرفاً به جهت تربیت بشر است.

خلاصه برهان این شد که انسان کامل که از او تعبیر به حجّت خدا بر خلق می شود چون علّت غایی وجود انسان بوده و حیوان نیز علّت غایی وجود گیاه، و گیاه نیز علّت غایی وجود جماد است، پس تا مادامی که جماد و گیاه و حیوان و افراد انسان موجود است کشف می شود از طریق برهان انّی که باید انسان کامل نیز در خارج موجود باشد.

حاصل نموده و از او استفاده نماید؛ زیرا بین مفید و مستفید باید تناسب و سنخیّت در عالم امکان باشد در حالی که بین موجود مادّی محض و موجود مجرّد محض هیچ نوع تناسب و سنخیّتی نیست. از این بیان نتیجه می گیریم که حجّت خدا باید در زیّ مادّی و جسم باشد تا برای عموم بشر قابل استفاده باشد. لذا در قرآن کریم می خوانیم: که خداوند در جواب کسانی که درخواست فرشته نموده اند فرمود: «وَلَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ مایَلْبَسوُنَ»؛(1) «و اگر او را فرشته ای قرار می دادیم حتماً وی را به صورت مردی در می آوردیم و امر او را همچنان بر آنان مشتبه میساختیم».

آیت اللَّه حسن زاده آملی در این رابطه می فرماید: «عالم کارخانه عظیم انسان سازی است که اگر این چنین انسان؛ یعنی انسان بالفعل که از آن تعبیر بر انسان کامل می شود تولید نکند عبث در خلقت لازم می آید، امّا خلقت سایر مکنونات به طفیل اوست.

تو اصل وجود آمدی از نخست

دگر هرچه باشد همه فرع توست.

شیخ رئیس در «مبدأ و معاد» کلامی را به کمال در این مطلب سامی است: «کمال العالم الکونی ان یحدث منه انسان، و سائر الحیوانات و النباتات یحدث امّا لأجله، و امّا لئلاتضیع المادة، کما انّ البناء یستعمل الخشب فی غرضه، فمافضل لایضیعه، بل یتخذه قیساً و خلالاً و غیرذلک. و غایة کمال الانسان أن یحصل لقوّته النظریّة العقل المستفاد، و لقوّته العملیّة العدالة، و هیهنا یتختم الشرف فی عالم المواد»؛(2) «حاصل این که مقصود از خلقت

ص:51

منحصر در انسان کامل است، و خلقت سایر اکوان از جمادات و نباتات و حیوانات از جهت احتیاج به ایشان در معیشت و انتفاع به آن ها در خدمت است و تا آن که مواد ضایع و مهمل نگردد صاف و زبده مواد خلقت انسان گردیده است؛ چه حکمت الهیه و رحمت ربانیه اقتضا می کند که هیچ حقّی از حقوق فوت نشود،بلکه هر مخلوقی به قدر استعداد خود به سعادت برسد. پس مبنای قویم حکیم، انسان کامل غایت عالم کونی است، و نشأه عنصری هیچ گاه از چنین انسانی خالی نیست فافهم».

ص:52

و به بیان دیگر: به فیض اقدس اعیان ثابته و استعدادات اصلیه آن ها حضرت علمیه حاصل می شود، و به فیض مقدس آنچه را که آن اعیان ثابته با لوازم و توابع شان در خارج اقتضا می کند حاصل می گردد، لذا در وجه تسمیه فیض به اقدس گفته اند که اقدس است از این که فیض غیر مفیض باشد و یا اقدس از شوائب کثرت اسمائیه و نقائص حقایق امکانیه است، به خلاف فیض مقدس».(1)

فیض الهی - به شکل عام - به دو قسم تقسیم می شود:

1- فیض خلق و تکوین.

2- فیض هدایت و تشریع

هدف ما در این بحث به اختصار پیرامون واسطه در فیض به هردو قسم است. لذا بحث را به دو قسم تقسیم می نماییم:

1 - وساطت در فیض تکوین

2 - وساطت در فیض تشریع.

عالم طبیعت عالمی است که موجودات آن تمام آثار جسم از قبیل: رنگ و شکل و ابعاد سه گانه طول و عرض و عمق را دارا است.

عالم مثال: عالمی است که موجودات آن بعضی از آثار جسم از قبیل: رنگ و شکل (صورت) را دارا می باشند.

عالم عقل: که مجرّد بوده و فاقد هرگونه آثار جسمانی است.(1)

فلاسفه قائل به عقول ده گانه هستند که خداوند علت فاعلی و قریب عقل اوّل است. و عقل دوم معلول عقل اوّل و همچنین … و در نهایت، عقل دهم علت فاعلی برای عالم مثال است، و عالم مثال نیز علت است برای عالم طبیعت و مادّه؛ زیرا عالم، عالم اسباب و مسبّبات است و خداوند این نظام را بر اساس یک سری اسباب و مسببات ایجاد نموده است.

پرسش: اگر کسی سؤال کند که چرا خداوند مستقیماً و بدون سبب و واسطه عالم طبیعت را ایجاد نکرده است؟

پاسخ: در جواب می گوییم: به جهت این که بین عالم ربوبی و عالم مادّه سنخیّت وجود ندارد؛ لذا خداوند عقل اوّل را آفرید که سنخیّت با عالم ربوبی دارد و همچنین … و عقل دهم را علت برای عالم مثال قرار داد تا سنخیّت بین علت و معلول حفظ گردد.

از میان موجودات عالم مادّه تنها انسان است که سنخیّت با عالم مثال را داراست نه موجودات دیگر عالم مادّه، زیرا سنخیّت تنها بین این دو موجود است. و برای ایجاد سنخیّت کامل احتیاج به انسان کامل است؛ زیرا او واسطه فیض بر مجموعه انسان های دیگر است.

ص:55

تحت استیلای ولایتی امام است. چنان که از تعبیر «ربّاً انسانیّاً» نیز استفاده می شود که مقصود، صاحب تأثیر بودن است در تربیت صورت نوعیه. و تعبیر «تفوّض الیه امور عباد اللَّه» هم شامل ولایت تکوینی می شود و هم ولایت تشریعی.

فیلسوف میرداماد حسینی نیز حقیقت یاد شده را با تأیید و تأکید در «القبسات» نقل کرده است.(1)

و از این بیانات حدیث معروف به حدیث «لولاک لما خلقت الأفلاک و لولا علیّ لما خلقتک و لولا فاطمة لما خلقتکما»؛ «اگر تو ای پیامبر نبودی افلاک را خلق نکرده بودم و اگر علی نبود تو را خلق نکرده بودم و اگر فاطمه نمی بود شما دو نفر را نیافریده بودم». روشن می شود؛ زیرا همان طور که در روایت آمده پیامبرصلی الله علیه وآله همان عقل اوّل است و علی بن ابی طالب علیه السلام که سنبل مقام امامت و یازده امام دیگر است و امامان دیگر اگر این ها نمی بودند خلقت پیامبر لغو بود؛ زیرا این انسان ها از همه جهت کامل و سبب فیض الهی بر عالم مادّه و افلاک اند. و حضرت زهراعلیها السلام نیز مرج البحرین و حلقه وصل بین عالم عقل و نبوّت با عالم امامت و انسان کامل است. و لذا اگر حضرت زهرا نمی بود خلقت پیامبرصلی الله علیه وآله و علی علیه السلام نبود. و این مطلب در فیض تکوین و تشریع هردو جاری است.

در زیارت جامعه می خوانیم: «وبکم ینزّل الغیث و بکم یمسک السماء ان تقع علی الارض الّا باذنه»؛ «و به وسیله شما (اهل بیت،) فرو فرستد باران را، و به وسیله شما نگه دارد آسمان را که بر زمین نیفتد جز به اذن خداوند.»

ص:57

مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در کتاب «لقاءاللَّه» می فرماید: «در اخبار معتبره وارد شده که فرموده اند: «نحن الاسماء الحسنی». و مراد از این اسماء قطعاً اسم لفظی نیست بلکه اسم عینی خواهدبود چنان که از اخبار معلوم می شود خداوند اسماء عینیّه غیر لفظیه دارد که با آن ها در عالم کارها می کند. و خداوند جلّ جلاله با آن اسماء در عوالم تجلّی می کند و تأثیراتی در عالم واقع می گذارد، بلکه وجود همه عالم از تجلیّات اسماء الهیه است، چنانچه در ادعیه ائمه معصومین خیلی وارد شده است: «وباسمک الّذی تجلّیت به علی فلان و علی فلان … و بإسمک الّذی خلقت به السموات و الارض» و در دعای کمیل است: «وبأسمائک الّتی ملئت أرکان کلّ شیی ء».(1)

و نیز می بینیم که حضرت آدم علیه السلام به واسطه متوسّل شده و به حقّ اولیایش از خداوند تقاضای قبولی توبه خود را دارد. قرآن کریم می گوید: «فَتَلقّی آدَمُ مِنْ رَبّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْهِ»؛(2) «پس آدم از خدای خود کلماتی آموخت که موجب پذیرش توبه او گردید». و کلماتی که حضرت آدم به آن ها متوسّل شد همان ذوات مقدسه چهارده معصوم یا پنج تن آل عبا است.

سیوطی در «درالمنثور» از ابن عباس نقل می کند که فرمود: از رسول خداصلی الله علیه وآله سؤال نمودم از کلماتی که حضرت آدم علیه السلام از پروردگارش تلقی نمود، و خداوند نیز توبه او را قبول کرد آن کلمات چه بوده است؟ پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: خدا را به حقّ محمّد و علیّ و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام قسم داد تا توبه او را بپذیرد. و توبه او پذیرفته شد.(3)

ص:58

است که ممکن اشرف باید در مراتب وجود اقدم و بیشتر باشد از ممکن اخس، لذا باید ممکنی که اشرف از اوست باید قبل از او موجود باشد. این قاعده مورد توجه جمعی از حکما واقع شده و تعدادی از مسائل عقلی و حکمی را نیز بر آن استوار نموده اند.

ملاصدرا بر این قاعده این چنین استدلال می کند که اگر ممکن اخس از طرف خداوند متعال موجود شده است باید قبل از او ممکن اشرف موجود شده باشد، و الّا اگر جایز می بود که همزمان با ممکن اشرف ممکن اخس موجود باشد لازم می آید که دو چیز در یک مرتبه برای یک ذات از یک جهت از واجب لذاته صادر شود و حال آن که این امر محال است. و اگر بگویید که جایز است که موجود اشرف بعد از موجود اخس و به واسطه موجود شود لازم می آید که معلول، اشرف از علّت بوده و اقدم از علت نیز باشد که این امر نیز محال است …

آن گاه ایشان می فرماید: ممکن است که بر این امر استدلالی واضحتر از این نمود، و آن این که شرافت و خسّتی که ذکر شد هر دو وصف وجودند که مرجع شان به شدّت و ضعف به حسب مرتبه وجود است، پس بازگشت این دو به علیّت و معلولیّت است، و بازگشت علیّت و معلولیّت نیز به این است که یک شیی ء که همان علت است موجودی است مستقل فی نفسه و شیی ء دیگری که همان معلول است موجودی است رابطی و قائم به غیرو موجود فی غیره. پس هر مرتبه ای از مراتب وجود متقوّم به مافوق خود و قائم به او بوده و اخسّ از اوست، و از طرفی نیز مقوّم مادون خود و مستقل به نسبت به او و اشرف از اوست. لذا اگر دو ممکن فرض شود که یکی از حیث وجود اشرف از دیگری

ص:61

است و دیگری اخسّ، واجب است که موجود اشرف قبل از موجود اخسّ وجود یابد، و الاّ لازم می آید که موجود اخسّ فی نفسه مستقل بوده و هیچ ارتباط و تقوّمی به موجود اشرف نداشته باشد در حالی که ثابت نمودیم که موجود اخسّ ارتباط و تقوّم وجودی به موجود اشرف دارد و این خلف فرض است.(1)

حجت خدا ضروری است وجود مادّی است نه وجود تجرّدی او، زیرا غرض و هدف و مقصود از حجّت خدا به وجود مادّی حاصل می شود نه به وجود تجرّدی. و به همین جهت است که در اخبار می خوانیم که هیچ گاه زمین از حجّت خالی نبوده و نخواهد بود.

کلینی به سندش از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: «الحجة قبل الخلق و مع الخلق و بعد الخلق»؛(1) «حجّت قبل از خلق و با خلق و بعد از خلق خواهد بود».

و نیز به سندش از امام باقرعلیه السلام نقل می کند که فرمود: «لو انّ الامام رفع من الأرض ساعة لماجت بأهلها کمایموج البحر بأهله»؛(2) «اگر امام ساعتی از روی زمین مرتفع شود زمین با اهلش دگرگون شده همان گونه که دریا با اهلش زیرورو می شود».

و نیز به سندش از ابی حمزه ثمالی نقل می کند که از امام صادق علیه السلام سؤال کردم: «أتبقی الأرض بغیر امام؟»؛ «آیا زمین بدون امام باقی می ماند؟» حضرت فرمود: «لو بقیت الأرض بغیر امام لساخت»؛(3) «اگر زمین بدون امام شود دگرگون خواهد شد».

ص:63

و نیز به سندش از ابن طیّار نقل می کند که گفت: شنیدم از امام صادق علیه السلام که فرمود: «لو لم یبق فی الارض الّا اثنان لکان احدهما الحجّة»؛(1) «اگر در روی زمین غیر از دو نفر نباشد هرآینه یکی از آن دو نفر امام خواهدبود».

سلیمان جعفری می گوید: «سألت ابالحسن الرضاعلیه السلام قلت: تخلو الارض من حجّة اللَّه (للَّه)؟ قال: «لو خلت الأرض طرفة عین من حجّة لساخت بأهلها»؛(2) «سؤال نمودم از امام رضاعلیه السلام که آیا زمین از حجّت خدا خالی می ماند؟ حضرت فرمود: اگر زمین یک چشم به هم زدن از حجّت خالی بماند با اهلش زیرورو می شود».

ص:64

می توان گفت که عنایت خداوند به نظام تشریع بیشتر از عنایت او نسبت به نظام تکوین است زیرا همه تشریعات و تکوینات برای استکمال انسان است. و بنابراین نظام تکوین مقدمه تربیت انسان هاست و امروز بزرگ ترین معلم مدرسه خداشناسی و انسانیّت حضرت حجة بن الحسن المهدی علیه السلام است. و نیز می دانیم که اگر معلّم وجود نداشته باشد فلسفه وجود کلاس و مدرسه لغو و بی معناست.

یکی از اصول مهمّ ساختمان بدن ما این است که اکثر اعضای بدن ما جفت آفریده شده است …

خلاصه این که بشر به روشنی دریافته است که سراسر جهان مملوّ از قانون و نظم و هماهنگی و پیوستگی علّت ها و سبب ها است و همه به سوی یک هدف معیّن حرکت می کنند، و آنچه در کاربری تکامل و فعالیت آن ها لازم است با کمال وجود و سخاوت به آن ها داده شده است.

این همه بیانگر آن است که خداوند حکیم نسبت به فعل خود اهتمام کامل دارد. وقتی همه چیز در همان جهت که باید به طور تکوینی هدایت شوند، از جانب حق تعالی رهبری می شوند آیا بی انصافی نیست که اشرف مخلوقات یعنی انسان بدون هادی و سرپرست رها شده و به حال خود بدانیم؟

آری، همچنان که همه موجودات به سوی هدف معیّن و حکیمانه ای تحت تدبیر خدای سبحان حرکت می کنند، انسان نیز با هدایت و سرپرستی و زعامت حجّت حقّ تعالی راه کمال را می پیماید. و نظام جامعه بدون رهبری عادل و امامی معصوم به دور از هرگونه لغزش و خطا متزلزل است.

خلاصه دلیل این که: با وجود سعه فیض الهی چرا این امّت از چنین فیض عظمایی محروم باشد در حالی که از حیث کمالات و قابلیّت ها از امت های پیشین کمتر نیست. هیچ وقت بنی اسرائیل و قوم شعیب و نوح و هود کمالاتی را که الآن این امت دارند نداشتند.

پروفسور هانری کوربن استاد دانشگاه سور بن پاریس می گوید: «به عقیده من مذهب تشیع تنها مذهبی است که رابطه هدایت الهی بین عالم انسانیّت و خداوند را به طور مداوم حفظ کرده و ولایت را به صورت زنده تا روز قیامت ثابت و مستمر نگه داشته است … ».(1)

ص:73

یعقوبی نیز در تاریخ خود می نویسد: «حضرت ابراهیم علیه السلام هنگامی که قصد سفر به مکه را نمود بر فرزندش اسماعیل وصیت نمود که در جوار بیت اللَّه الحرام اقامت نموده و مناسک حجّ را بر مردم اقامه نماید، و به او فرمود: خداوند نسل تو را زیاد نموده و در اولاد او برکت و خیر قرار خواهد داد».(1)

و نیز می نویسد: «هنگامی که وقت وفات اسماعیل رسید به برادرش اسحاق وصیّت نمود، و او نیز به فرزندش یعقوب وصیّت کرد، و همچنین وصیت از شخصی به پسر یا برادرش یا از خانواده اش ادامه پیدا نمود.

و هنگامی که وقت وفات موسی بن عمران علیه السلام رسید خداوند متعال او را وحی نمود که یوشع بن نون را به قبة الرمان برده و آنجا را برای او مقدس گرداند. و او را به عنوان وصیّ و جانشین بعد از خود معیّن نماید.» (2)

او نیز می نویسد: «این چنین وصیّت ادامه پیدا می کند، سپس داوود وصیت نمود بر فرزندش سلیمان، و در جمله وصیّت هایش می گوید: به وصیّت های پروردگارت که اله توست عمل نما، و مواثیق و عهدهای او را حفظ نما … ».(3)

مسعودی در کتاب «اثبات الوصیة» می نویسد: «عیسی علیه السلام وصیّت کرد بر شمعون، و خداوند متعال هنگام وفات شمعون بر او وحی نمود که نور حکمت خدا و تمام میراث های انبیا را نزد یحیی بن زکریا به ودیعت گذارد و نیز خداوند متعال یحیی بن زکریا را امر کرد که امامت را در اولاد شمعون و حواریین از اصحاب حضرت عیسی علیه السلام قرار دهد. و این چنین وصیت استمرار پیدا کرد تا آن که به یحیی بن هوف ختم شد».(4)

ص:75

آنچه ذکر شد شمّه ای از وصیت در امت های پیشین است و با استقراء تام در کتب تاریخ و حدیث به این نتیجه قطعی می رسیم که هیچ گاه زمین خالی از وصیّ و حجّت خدا نبوده است. و لذاست که در احادیث اسلامی می خوانیم: «لاتخلو الارض من قائم للَّه بحجّة امّا ظاهراً مشهوراً او خائفاً مغموراً»؛(1) «هیچ گاه زمین خالی از حجّتی که قائم برای خداست نمی باشد خواه ظاهر و مشهور باشد و یا خائف و پنهان».

و نیز از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: «لو لم یبق فی الأرض إلّا اثنان لکان احدهما الحجة»؛(2) «اگر در روی زمین بیش از دو نفر باقی نماند یکی از آن دو امام خواهد بود».

اهل سنت و کسانی که منکر وجود چنین امامی هستند در مقابل این سؤال مانده اند: که چرا انسان در این زمان باید از فیض حجّت خدا محروم باشد در حالی که انسان های در این زمان از پیشینیان کمتر نیستند؟ مسلّماً کمالاتی که الآن در میان بشر وجود دارد هیچ وقت بنی اسرائیل و قوم شعیب و نوح و هود نداشته اند. ما می گوییم: این مقامی که در امت اسلامی هست باقی است لکن نه در لباس نبوّت و رسالت، بلکه در لباس امامت.

به عبارت دیگر: وجود حجّت خدا در روی زمین فیضی است که در میان امت های پیشین بوده است پس چرا در میان این امت نباشد؟ آیا ما نالایقیم؟ یا خداوند لطفش را قطع نموده است؟ شایستگی ما اگر بیشتر نباشد کمتر

ص:76

نیست. لطف خداوند نیز عمیم و دائمی است پس با لطف خدا هم سازگاری ندارد، در نتیجه باید معتقد به وجود امامی برای این امت نیز باشیم.

شیخ صدوق در «کمال الدین» به سندش از صفوان بن یحیی از امام موسی بن جعفرعلیه السلام نقل می کند که فرمود: «ماترک اللَّه عزّوجلّ الأرض بغیر امام قطّ منذ قُبِض آدم علیه السلام، یُهتدی به الی اللَّه عزّوجلّ، و هو الحجة علی العباد، من ترکه ضلّ، و من لزمه نجا، حقّاً علی اللَّه عزّوجلّ»؛(1) «از زمانی که حضرت آدم از دنیا رفت تاکنون هیچ وقت زمین بدون امام نبوده است، امامی که به توسط او مردم به سوی خداوند هدایت شوند و اوست حجّت بر بندگان. هرکه او را رها کند گمراه شده و هرکه ملازم او گردد نجات یافته است. این امر بر خداوند عزّوجلّ ثابت و حقّ است».

تذکّر این نکته ضروری است که اگر این استقراء را با روایات ذکر شده ضمیمه حکم عقل به لزوم وجود امام معصوم در هر زمان کنیم انسان به قطع به وجود امام می رسد ولو بر فرض که از استقرای ذکر شده قطع حاصل نشود.

ص:77

از ذریّه پیغمبر و فرزند بلاواسطه امام حسن عسکری علیه السلام است می نماید، زیرا با بررسی دیدگاه های فرقه های اسلامی پی می بریم که هیچ فرقه ای چنین اعتقادی را ندارند.

لزوم دو نوع بحث بر وجود حجت قائم:

آیت اللَّه حسن زاده آملی می فرماید: «در این مقام دو نوع بحث لازم است، یکی کلّی و دیگری شخصی. مقصود از کلّی: این که براهین قطعی عقلی بر وجوب وجود حجّتی قائم به طور دائم قائم اند، و به امتناع خلوّ عالم امکان از لزوم چنین واسطه فیض الهی حاکم اند که الامام اصله قائم و نسله دائم. و مراد از شخصی این که برهان معرّف فرد نیست که جزئی نه کاسب است و نه مکتسب، لذا باید از طریق دیگر شناخت چنان که احادیث متظافره بلکه متواتره اهل عصمت و وحی معرف شخصی آن حضرت هستند».(1)

اشکال: اگر کسی اشکال کند که برخی از این ادلّه تنها ضرورت وجود انسان کامل را ثابت می کند اما این که کمال در حدّ عصمت باید باشد که همان اعتقاد امامیه است به چه دلیل؟ چون صرف کمال تأمین کننده مدعای برهان است و لو آن کامل محیی الدین باشد یا هر کس دیگر، و در این زمان هم بالاخره کاملی هست.

پاسخ: در پاسخ به این اشکال می گوییم: عرفای اسلامی یکی از شرایط حتمی سلوک را داشتن شیخ و استاد می دانند، و آن بر دو قسم است: استاد عام و استاد خاصّ.

ص:80

استاد عام آن است که به خصوصه مأمور به هدایت نباشد و رجوع به او از باب رجوع به خُبره در تحت عموم (فَأسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ» (1) بوده باشد. و لزوم رجوع به استاد عام فقط در ابتدای سیر و سلوک است. وقتی که سالک مشرّف به مشاهدات و تجلیّات صفاتیه و ذاتیه شد دیگر همراهی او لازم نیست.

و امّا استاد خاص آن است که به خصوصه منصوص به ارشاد و هدایت است و آن رسول خداصلی الله علیه وآله و خلفای خاصه حقّه او هستند. و سالک را در هیچ حالی از احوال از مرافقت و همراهی استاد خاص گریزی نیست اگرچه به وطن مقصود رسیده باشد. البته مراد همان مرافقت باطنی امام است با سالک نه فقط همراهی و مصاحبت در مقام ظاهر، چون واقعیّت و حقیقت امام همان مقام نورانیّت اوست که سلطه بر جهان و جهانیان دارد … ».(2)

از آنچه ذکر شد و نیز از کتب دیگر عرفای اسلامی استفاده می شود که عرفا حتّی از اهل سنت معتقد به دو استاد بوده اند یکی استاد عام که از آن به قطب و مرشد تعبیر می کرده اند و در او کمال را شرط دستگیری می دانستند. و دیگری استاد خاص که همان واسطه فیض الهی است که از او به قطب عالم وجود امکانی تعبیر می کنند و اگر او در عالم نباشد عالم دگرگون می شود زیرا ثبوت و وجود عالم وابسته به اوست.

توضیح این مطلب این که: آنچه در عالم خلقت تحقق می یابد منشأ آن صفات و اسماء الهیه است و حقیقت امام همان اسماء و صفات خداست.

ص:81

و بنابراین اصل فرموده اند که چرخ عالم هستی و افلاک و همه کائنات به دست ما حرکت می کند، و آنچه واقع می شود به اذن ما واقع می شود.(1)

و از این رو است که می بینیم عده ای از عرفای اهل سنت با آن که معتقد به استاد عام و مرشد و پیر و مراد هستند به وجود امام مهدی علیه السلام به عنوان قطب عالم امکان که انسان با گذشتن از حقیقت نوریّه ولائیه او به مقام کمال مطلق می رسد اعتراف دارند از قبیل

1 - عبدالوهاب شعرانی در الیواقیت و الجواهر.(2)

2 - محیی الدین بن عربی در الفتوحات.

3 - جامی حنفی در شواهد النبوة.(3)

4 - عطار نیشابوری به نقل از ینابیع المودة.(4)

5 - ملای رومی به نقل از ینابیع المودة.(5)

و دیگران …

و به بیانی دیگر ادلّه ای که ذکر شد بیانگر ضرورت وجود امام معصومی است که نزد عرفا از او به قطب دائره امکان تعبیر می شود، و قطب در عرفان در هر زمان یکی بیش نیست، و اجتماع قطبین محال است. و چون جامع جمیع نشآت، و مصداق اسم شریف «یا من لایشغله شأن عن شأن» می باشد از خطا و سهو و نسیان مبرّا است چه رسد به گناه و عصیان. و چون حجاب

ص:82

اقرب است و متحقّق به حقیقت محمدیّه، همه مادون او از مشکات نور او اقتباس می کنند.(1)

البته لازم به ذکر است که اصطلاحات عرفانی از متون آیات و روایات گرفته شده است. واژه «قطب» می تواند یکی از این اصطلاحات باشد، که از آن جمله حضرت علیّ علیه السلام در خطبه شقشقیه می فرماید: «اما واللَّه لقد تقمّصها ابن ابی قحافة و انّه لیعلم انّ محلّی منها محلّ القطب من الرحی»؛(2) «هان، به خدا سوگند - فلان - جامه خلافت را پوشید و می دانست خلافت جز مرا نشاید که آسیا سنگ تنها گرد استوانه به گردش درآید».

ص:83

ص:84

57 - در کربلا چه گذشت؟ (ترجمه نفس المهموم)

58 - دفاع از حریم امامت و ولایت(مختصر شب های پیشاور)

59 - دلشده در حسرت دیدار دوست

60 - دین و آزادی

61 - رجعت یا حیات دوباره

62 - رسول ترک

63 - روزنه هایی از عالم غیب

64 - زیارت ناحیه مقدسه

65 - سحاب رحمت

66 - سخنرانی مراجع در مسجد جمکران

67 - سرود سرخ انار

68 - سقّا خود تشنه دیدار

69 - سلفی گری (وهابیت) و پاسخ به شبهات

70 - سیاحت غرب

71 - سیمای امام مهدی علیه السلام در شعر عربی

72 - سیمای جهان در عصر امام زمان علیه السلام(دوجلدی)

73 - سیمای مهدی موعودعلیه السلام در آئینه شعر فارسی

74 - شرح زیارت جامعه کبیره (ترجمه الشموس الطالعه)

75 - شمس وراء السحاب/ عربی

76 - صبح فرا می رسد

77 - ظهور حضرت مهدی علیه السلام

78 - عاشورا تجلّی دوستی و دشمنی

79 - عریضه نویسی

80 - عطر سیب

81 - عقد الدرر فی أخبار المنتظرعلیه السلام/عربی

82 - علی علیه السلام مروارید ولایت

83 - علی علیه السلام و پایان تاریخ

84 - غدیرخم (روسی، آذری لاتین)

85 - غدیرشناسی و پاسخ به شبهات

86 - فتنه وهابیت

87 - فدک ذوالفقار فاطمه علیها السلام

88 - فریادرس

89 - فرهنگ اخلاق

90 - فرهنگ تربیت

91 - فرهنگ درمان طبیعی بیماری ها(پخش)

92 - فوز اکبر

93 - فریادرس

94 - قصه های تربیتی

95 - کرامات المهدی علیه السلام

96 - کرامت های حضرت مهدی علیه السلام

97 - کمال الدین وتمام النعمة (دو جلد)

98 - کهکشان راه نیلی (مجموعه اشعار)

99 - گردی از رهگذر دوست (مجموعه اشعار)

100 - گفتمان مهدویت

101 - گنجینه نور و برکت، ختم صلوات

102 - مام فضیلت ها

103 - مشکاة الانوار

104 - مفرد مذکر غائب

105 - مکیال المکارم (دو جلد)

106 - منازل الآخرة، زندگی پس از مرگ

107 - منجی موعود از منظر نهج البلاغه

108 - منشور نینوا

109 - موعودشناسی و پاسخ به شبهات

110 - مهدی علیه السلام تجسّم امید و نجات

111 - مهدی منتظرعلیه السلام در اندیشه اسلامی

112 - مهدی موعودعلیه السلام، ترجمه جلد 13 بحار - دو جلد

113 - مهربان تر از مادر / نوجوان

114 - مهر بیکران

115 - میثاق منتظران (شرح زیارت آل یس)

116 - ناپیدا ولی با ما/(فارسی،ترکی استانبولی، انگلیسی، بنگالا)

117 - نجم الثاقب

118 - نجم الثاقب (دوجلدی)

ص:87

119 - ندای ولایت

120 - نشانه های ظهور او

121 - نشانه های یار و چکامه انتظار

122 - نگاهی به مسیحیت و پاسخ به شبهات

123 - نماز شب

124 - نهج الکرامه گفته ها و نوشته های امام حسین علیه السلام

125 - و آن که دیرتر آمد

126 - واقعه عاشورا و پاسخ به شبهات

127 - وظایف منتظران

128 - ویژگی های حضرت زینب علیها السلام

129 - هدیه احمدیه/(جیبی، نیم جیبی)

130 - همراه با مهدی منتظر

131 - یاد مهدی علیه السلام

132 - یار غایب از نظر(مجموعه اشعار)

133 - ینابیع الحکمة/عربی - پنج جلد

جهت تهیه و خرید کتاب های فوق، می توانید با نشانی:

قم - صندوق پستی 617، انتشارات مسجد مقدّس جمکران مکاتبه و یا با شماره تلفن های 7253700، 7253340 - 0251 تماس حاصل نمایید.

کتاب های درخواستی بدون هزینه پستی برای شما ارسال می گردد.

سایر نمایندگی های فروش:

تهران: 66939083، 66928687 - 021

یزد: 6246489، 2-6280671 - 0351

فریدون کار: 14 - 5664212 - 0122

ص:88